دیده بان معماری به نقل از خبرگزاری فارس؛ هشت هزار سال پیش، از دل صخره‌های البرز، چشمه‌ای جوشید و بر دشت طلایی ری جاری شد. چشمه‌ای صاف و گوارا که از دل سنگ خارا جوشید و مردم کوچ نشین را یکجانشین کرد و از آب زلالش، آبادانی پدید آمد. مردم بر فراز تپه‌های اطراف آن گرد هم آمدند و نخستین سنگ بنای شهر باستانی ری گذاشته شد.
چشمه علی بسیار پرآب بوده و همه باغ‌های شهرری از طریق آن آبیاری می‌شده است و سطح آب آنقدر بالا بوده که حتی تا چند سال پیش قالیشویی‌ها و اهالی محل، به‌خصوص در ایام منتهی به نوروز، قالی‌ها را در این چشمه می‌شستند و برای خشک کردن در تپه‌های بالای چشمه پهن می‌کردند.
در شهرری مکان تفریحی مناسبی برای خانواده‌ها و کودکان وجود ندارد و مجموعه تاریخی چشمه علی مکان مناسبی برای تفریح مردم در روزهای گرم تابستان بود. این مجموعه با سه اثر «چشمه علی»، «کتیبه قاجاریه» و «باروی ری» از قرن‌ها پیش برای تفریح مردم مُلک ری از دل زمین بیرون زده اما در عصر حاضر نه تنها هیچ تفرجگاهی در این منطقه ایجاد نشده بلکه در نگهداری این اثر تاریخی ۸ هزار ساله نیز کوتاهی شده است.
چشمه علی قبل از خشک شدن
چشمه علی شهرری که در ۲۵ فروردین ماه ۱۳۱۳ به عنوان اولین میراث طبیعی شهرستان ری و سومین اثر طبیعی استان تهران در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، در سالهای اخیر تحت تاثیر اتفاقاتی مانند حفاری تونل خط 6 مترو و البته بی‌توجهی به این اثر تاریخی قرار گرفت و در بهار ۹۶ کاملا خشک شد که پس از دو سال و در پی بارندگی‌ها، از اول فروردین ۹۸ آب چشمه افزایش یافت.
اما بی‌توجهی به چشمه علی خاتمه نیافته و از حدود 2 ماه پیش، باز هم آب چشمه به مرور رو به خشکی رفت و هم اکنون چشمه میراثی مُلک ری کاملا خشک و بی‌آب است و در این مدت هیچ نهاد و دستگاهی درخصوص علت این ماجرا پاسخ شفافی نداده است.
نقش میراث فرهنگی در حفاظت از اثر 8 هزار ساله چیست؟
اداره میراث فرهنگی شهرستان ری که متولی آثار تاریخی است و البته عدم حفاظت مناسب از حدود ۲۰۰ اثر تاریخی ری از عملکردهای این اداره به شمار می‌آید، در مورد خشک شدن آب چشمه ۸ هزار ساله با تاکید بر اینکه خشک شدن تقصیر میراث نیست، خود را از این ماجرا مبرا می‌داند.
چشمه علی پس از خشک شدن
نوروز تقی‌پور رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان ری در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در ری اظهار کرد: علت خشک شدن چشمه علی توسط کارشناسان میراثی در حال بررسی است و تاکنون دلیل قطعی آن مشخص نشده است.
وی با اشاره به حفاری‌های خط ۶ مترو در محدوده چشمه علی گفت: در همین راستا مکاتبات لازم را با وزارتخانه میراث فرهنگی، شهرداری و شرکت مترو انجام داده‌ایم که همکاری لازم صورت گیرد تا آب چشمه مانند قبل جریان پیدا کند.
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان ری افزود: در سالهای گذشته که چشمه علی خشک شده بود، شهرداری و شرکت مترو همکاری خوبی با میراث فرهنگی داشتند و آب به چشمه برگشت، اما این اتفاق دوباره افتاده و پیگیر هستیم تا مشکل دوباره رفع شود.
حفاری مترو از ایستگاه چشمه علی عبور کرده است؟
شرکت مترو که در سال ۹۶ با حفاری‌های خط ۶ در ایستگاه چشمه علی، باعث خشک شدن کامل آب این چشمه به مدت ۲ سال شده بود، اکنون اعلام کرده است که علت خشک شدن چشمه را باید در عواملی غیر از احداث مترو جستجو کرد.
چشمه علی قبل از خشک شدن
عباس فتحعلی‌پور سرپرست مجری خط ۶ متروی تهران روز گذشته در جریان بازدید از وضعیت کاهش تراز آب چشمه علی در مورد نقش حفاری های مترو گفت: چشمه علی میراث گران‌بهای محدوده شهرری است که تلاش همه‌جانبه‌ای بر حفظ و حراست از آن می‌شود؛ اما متاسفانه طی سالهای اخیر با کاهش بارندگی‌ها و همچنین مدیریت نامناسب منابع آبی، دِبی آب این چشمه گرانبها کاهش یافته و در مقاطعی نیز خشک شده است.
حمید هیدارن مدیر روابط عمومی شرکت متروی تهران نیز با بیان اینکه برخی‌ها به اشتباه احداث خط ۶ مترو را عامل خشک شدن چشمه علی دانسته‌اند، ابراز کرد: ماشین حفار تونل (TBM) در پروژه توسعه جنوبی خط ۶ مترو بیش از ۲ سال قبل از محدوده چشمه علی عبور کرده و بنابراین تونل اصلی مترو مدت‌ها پیش به طور کامل ساخته شده است.
وی ادامه داد: هم اکنون نیز ماشین حفار در بخش آبرفتی پایین دست در حدود ۵ کیلومتر پایین‌تر از موقعیت چشمه علی و در منطقه غیر اشباع (بالاتر از تراز آب زیرزمینی) در حال حفاری بوده و لذا در محدوده حفاری، آبی وارد تونل نمی‌شود.
چشمه علی قبل از خشک شدن
شهرداری منطقه ۲۰ مجری توسعه پیرامون چشمه علی
رضا شنگی شهردار منطقه ۲۰ تهران در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در ری اظهار کرد: با توجه به محوریت شهرداری در اجرای پروژه‌های مجموعه مدیریت شهری این منطقه، به لحاظ شرایط خاص تاریخی و باستانی شهرری باید دستگاه‌های ذیربط تعامل تنگاتنگ داشته باشد.
وی با اشاره به پیگیری‌های انجام شده در رابطه با علت خشک شده چشمه علی، تصریح کرد: با توجه به بررسی‌های به عمل آمده ضمن برگزاری جلسه‌ای با میراث فرهنگی، مشکل جریان آب چشمه با همکاری این سازمان پیگیری و برطرف خواهد شد.
شهردار منطقه ۲۰ تهران با تاکید بر هماهنگی دستگاه‌های مختلف با یکدیگر خاطرنشان کرد: پروژه توسعه پیرامون چشمه علی توسط شهرداری منطقه ۲۰ در حال انجام است و به زودی فضایی مفرح در این محدوده بهره برداری خواهد شد لذا امیدوارم در این مدت آب به چشمه بازگردد.
چشمه علی قبل از خشک شدن
ورود دادستانی به خشک شدن چشمه علی
محمدمهدی رحیمی دادستان شهرستان ری در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در ری اظهار کرد: در سال ۹۶ که آب چشمه خشک شده بود، بر اساس گزارشات موجود، تلاقی عملیات ساخت مترو خط ۶ با لایه‌های زیرین و میله قنات تأمین‌کننده آب، عامل اصلی خشک شدن چشمه علی بیان شده است.
وی گفت: طبق گزارش اداره منابع آب شهرستان ری، بخشی از مشکل خشک شدن آب چشمه مربوط به حفاری‌ها و حفر چاه غیرمجاز توسط شهرداری منطقه ۲۰ در این محدوده بوده که در این رابطه پرونده قضایی تشکیل شده و موضوع در حال بررسی است.
دادستان شهرستان ری با بیان اینکه اداره آب باید چاه‌های غیرمجاز محدوده چشمه‌علی را مسدود کند خاطرنشان کرد: مکاتباتی در این راستا با دستگاه‌های ذی ربط انجام شده و شورای شهر و شهرداری تهران مکلف شدند ظرف مدت یک ماه موضوع را بررسی کرده و نتیجه را به دادستانی شهرستان ری اعلام کنند.
چشمه علی پس از خشک شدن
مدیریت نادرست؛ اصلی‌ترین علت خشک شدن چشمه علی
عباس محمدی یکی از فعالان محیط‌زیست ضمن بررسی عوامل دخیل در خشک شدن آب چشمه علی شهرری تاکید کرد: هرچند علل مختلفی در بروز این اتفاق نقش داشته‌اند، اما «مدیریت نادرست» یکی از اصلی‌ترین آنهاست. وزارت نیرو آنطور که انتظار می‌رفت، نتوانسته ظرفیت آبی کشور را مدیریت کند.
وی ادامه داد: از همان ابتدا لازم بود شرکت مترو، شرکت آب منطقه تهران و میراث فرهنگی هماهنگی‌های لازم را داشته باشند و بدانند با احداث تونل، آیا به قنات‌ها و منابع آب زیرزمینی آسیبی می‌رسد یا نه. تونل‌های مترو بدون توجه به رگه‌های آب، احداث شده و شبکه آب زیرزمینی را مختل کرده و باعث انحراف مسیر آب‌های زیرزمینی از جمله رگه‌های آبی تأمین‌کننده چشمه علی شده است.
آب به چشمه باز می‌گردد؟
وزارت میراث باید به‌طور جدی به موضوع خشک شدن چشمه علی ورود کند و با ریشه‌یابی دقیق موضوع، راهکار اجرایی مناسب برای نگهداشت این میراث تاریخی و قدیمی شهرری ارائه دهد همچنین دستگاه ذیربط به جای پاسکاری مقصر و زمان خریدن، برای آنکه آب‌ها از آسیاب بیفتد، برای بازگردان آب به چشمه کاری کنند.